… zijn stem, zijn lach
… zijn scherpe, lieve grappen
… zijn cartoons en illustraties
… zijn camper zien en denken: ha, Ardan is er
Wij missen hem enorm.
De redactie – Suigen roshi, Threes, Sandra en Auke
Het schilderij is van Threes Voskuilen
Sinds ruim twee jaar is Daiten de tenzo, de hoofdkok op de Noorder Poort. Zijn gewone naam is Robert Jan Raaman. De naam Daiten heeft hij gekregen toen hij de geloften nam in Zenriver, waar hij drie jaar heeft getraind. In januari van dit jaar is de keuken verbouwd. Die is nu twee keer zo groot geworden. Een mooie aanleiding dus ook om eens met de kok te gaan praten.
Is zen of spiritualiteit belangrijk in je leven?
Nou, dat ligt eraan wat je onder zen verstaat. Voor mij is de Japanse traditie, hoewel ik het waardeer, eigenlijk meer een sta-in-de-weg geworden. Ik vind het vreselijk. Waarschijnlijk is dat een fase op het zen-pad. Maar spiritualiteit in bredere zin, dat is wel heel belangrijk in mijn leven. Of beter gezegd: Het ís mijn leven. Het is het centrale thema. Als ik nu terugkijk, en ik ben nu eenenveertig, dan zie ik dat het als een rode draad door mijn leven loopt. Informeel is mijn spirituele zoektocht denk ik al tijdens mijn geboorte begonnen of eigenlijk zelfs al daarvoor.
Formeel startte die zoektocht toen ik achtentwintig was en voor het eerst naar een spirituele leraar, Kees van de Bunt, ging. Hem zie ik als de basis van mijn spirituele ontwikkeling. Een ontwikkeling die nog steeds gaande is. De reden dat dat op mijn achtentwintigste formeel begon, is dat mijn leven toen vastliep op allerlei vlakken. Relaties, werk, dat soort dingen. Het boeddhistische boek dat ik las was De Lotus en de Roos van Han de Wit. Toen ben ik eerst in mijn eentje gewoon begonnen met mediteren. Maar ik merkte dat ik toch een leraar nodig had. En dat werd Kees van de Bunt.
Zie jij koken als een baan of ook als een spirituele bezigheid?
Ik heb een horeca-achtergrond. En ik vind het ook leuk om te koken. Dus ja, ik benader het als een baan. Maar ik zie het ook als een spirituele bezigheid. En het is ook fijn dat ik iets kan doen om mensen te ondersteunen als zij hier op retraite komen. Het is een bescheiden rol. Maar ik kan toch alles geven.
Ervaar jij Jiun roshi als jouw leraar?
Er zijn hier meerdere leraren op de Noorder Poort. En iedereen bij wie ik in de dokusan-ruimte ga zitten, is mijn leraar. Ik voel me niet zozeer verbonden met een traditie. Maar ik heb nog wel steeds contact met Kees, mijn allereerste leraar. En ik vind het belangrijk om als man naast vrouwelijke voorbeelden ook mannelijke leraren te hebben. Hier zijn het toch grotendeels vrouwelijke leraren.
Maar ik zie het ook zo dat alles en iedereen een leraar is. En met name de mensen en situaties waarbij ik veel frictie ervaar omdat ik daardoor kan groeien.
Ook in dat opzicht zou je kunnen zeggen dat Jiun roshi een goede leraar voor mij is.
Welke rol speelt koken/kok zijn in jouw leven?
Ik ben een drop-out van het VWO. Ik kon wel goed leren, maar ik heb de middelbare school niet afgemaakt. Daarna ben ik een horeca-opleiding gaan doen. En zo ben ik vanaf mijn negentiende het koken ingerold. Ik heb in verschillende restaurants gewerkt. Op het laatst was ik ook zelfstandig kok, en stond ik op het punt om mijn eigen zaak te starten. Maar tegelijkertijd kwam ik toen op het punt in mijn leven, op mijn achtentwintigste, dat ik voelde dat ik zo niet verder kon. Dus een eigen zaak is er nooit van gekomen, maar mijn spirituele zoektocht is toen wel gestart.
Koken speelt dus een redelijk centrale rol in mijn leven, maar ik moet wel eerlijk zeggen dat ik blij zou zijn als ik niet mijn hele leven lang als kok hoef te werken.
Hoe kijk je naar voedsel? Vind je het bijvoorbeeld belangrijk dat er biologisch of vegan wordt gekookt?
Als iets vandieren afkomstig is, is het natuurlijk het fijnste als het biologisch is. Dus zuivel, eieren, dat is bio. Waar ik vooral naar kijk, is dat de niet-biologische producten van een goede kwaliteit zijn. En ik let ook op waar het voedsel vandaan komt. En of er niet teveel toevoegingen in zitten.
Het ligt er ook aan wat het is. Als ik bijvoorbeeld moet kiezen tussen een biologische tomaat uit Spanje, of een tomaat uit Nederland, dan kies ik de tomaat uit Nederland. Want die hebben niet in de vrachtwagen gelegen. Dus het is altijd een afweging: waar doe je goed aan?
Ik zie voedsel als ondersteuning voor de mensen die hier komen om een retraite te doen.
Tijdens de sesshins eten we alle dagen vegan. Behalve de eerste avond en de laatste ochtend. En ik denk dat veganistisch eten een hele goede ondersteuning is tijdens een retraite. Maar minstens zo belangrijk is dat het eten met zorg en aandacht bereid is.
Je bent geen bewoner op de Noorder Poort, maar werknemer. Klopt dat?
Ja, ik heb hier in 2016 een jaar gewoond en getraind. En daardoor zijn die rollen, dus de rol van kok/werknemer en de rol van bewoner een beetje door elkaar gaan lopen. Dat kwam met elkaar in conflict. Dus ik heb op een gegeven moment voor mezelf een grens getrokken. Ik heb toen benadrukt dat ik hier de kok ben, en geen bewoner. Aangezien ik geen eigen woning heb, blijf ik namelijk af en toe tussen de sesshins door op de Noorder Poort. Meestal doe ik dan alles waar ik tijdens de sesshin niet aan toe ben gekomen, zoals achterstallig schoonmaakwerk, menu’s maken of broden bakken.
Wat zijn je verwachtingen ten aanzien van je verdere leven?
Gewoon doorgaan en zien hoe de dingen zich ontvouwen. Mijn leven draait het beste als ik het grote geheel dien. En dan maakt het niet uit of ik kok ben, of zenmeester, of iets anders.
Het grote geheel dienen kun je vanuit elke positie.
Toch zou ik het erg leuk vinden om in de toekomst met mensen te werken, en ze te begeleiden op hun pad.
Ooit was er een boeddhistische omroep in Nederland, de BOS (Boeddhistische Omroep Stichting). Eigenlijk heel bijzonder, want voor zover ik weet heeft geen enkel ander Europees land een boeddhistische omroep gehad. Dat heeft met onze geschiedenis van de verzuiling te maken, waarin alle religieuze groeperingen hun eigen scholen, verenigingen en ook omroepen hadden.
Maar eind 2015 kwam daar een eind aan. Toen moest de BOS stoppen als onafhankelijke omroep omdat het toenmalige kabinet de financiering introk. Binnen het nieuwe plan van de publieke omroep was er wel een budget voor levensbeschouwelijke uitzendingen. En zo werd er (in samenspraak met de Boeddhistische Unie Nederland) voor gekozen om de boeddhistische programmering onder te brengen bij de KRO-NCRV: de Boeddhistische Blik.
Wat heeft Bodhi hiermee te maken? Wel, zonder de BOS had Bodhi nooit bestaan. Bodhi maakte namelijk oorspronkelijk deel uit van de BOS. Het is in 2008 door de BOS opgericht als een platform voor jongeren.
Nadat de BOS ophield te bestaan, is Bodhi wel doorgegaan, wat mogelijk was dankzij de steun van de “Stichting vrienden van de BOS”. Bodhi maakt nu niet meer content alleen bestemd voor jongeren, maar voor iedereen die in het boeddhisme geïnteresseerd is.
Veel mensen denken dat Bodhi de nieuwe naam is voor de Boeddhistische Omroep, maar dat is niet zo. Bodhi is een zogenaamd ‘web-only platform’ en maakt geen televisie-of radioprogramma’s.
Dus we hebben in Nederland verschillende kanalen die boeddhistische programma’s maken en artikelen schrijven. We hebben ‘De Boeddhistische blik’, die tv-programma’s uitzendt onder de vlag van KRO/NCRV, en we hebben Bodhi, dat op internet artikelen en video’s publiceert over het boeddhisme.
Bodhi is wel nauw blijven samenwerken met De Boeddhistische Blik. Op de site van Bodhi worden bijvoorbeeld altijd hun tv-uitzendingen aangekondigd.
En sinds anderhalf jaar is Bodhi een nieuw samenwerkingsverband gestart met 30NOW en Boeddha Boeken (uitgeverij Maitreya), onder de naam Boeddhistisch Geluid.
Niet alle boeddhisten zijn bekend met Bodhi. En dat is jammer, want op bodhitv.nl kun je heel veel interessante artikelen vinden over een brede waaier aan onderwerpen: stukken over meditatie, onderricht van bekende en minder bekende leraren, stukken over bepaalde thema’s zoals onlangs Boeddhisme en geld, leven met sterven en relaties. Daarnaast zijn er ook mooie artikelen over actuele onderwerpen.
Omdat ik dit stukje ging schrijven heb ik de site van Bodhi wat uitgebreider bekeken en veel artikelen gelezen. En ik moet zeggen: met plezier. Ik was verrast door de gevarieerde inhoud van de artikelen. Zo las ik bijvoorbeeld dit artikel waarin Bodhi aan PVV-stemmers en -mijders onder haar lezers vroeg waarover ze zich zorgen maakten en wat ze verwachtten van een kabinet met de PVV. Ik had nooit gedacht dat er boeddhisten zouden zijn die PVV zouden stemmen. Maar die zijn er. En het is verhelderend om te lezen wat hun afwegingen waren en zijn.
Ook de oorlog tussen Hamas en Israël wordt op Bodhi niet geschuwd. Nu kun je denken: daar kun je toch ook over lezen in de krant? Dat is zo. Maar de meerwaarde van Bodhi zit erin dat alles vanuit een boeddhistische invalshoek wordt bekeken. En dat geeft absoluut weer een andere kijk op de dingen.
Over het algemeen vind ik dat Bodhi een mooie balans vindt in het aansnijden van actuele onderwerpen en het informeren over specifiek boeddhistische onderwerpen, zoals het doen van retraites, de verhouding boeddhistische leraar en leerling, enz. Wat mij betreft dus zeker een aanrader om eens op hun site rond te kijken.
Je kunt je gratis abonneren op Bodhi, zodat je wekelijks een melding krijgt van de nieuwe artikelen.
En als je het platform waardeert, kun je ook besluiten donateur te worden, voor €19,50 per jaar. Bodhi krijgt geen subsidie – ze zijn volledig afhankelijk van donaties.
Anneke Roozendaal beoefent sinds haar twintigste kalligrafie. Haar grote werken op rijstpapier ademen kracht en schoonheid uit. Ook is Anneke een bekend gezicht op de Noorder Poort. Zij beoefent sinds het bestaan van de Noorder Poort zen en heeft jarenlang de werkweken, die op de Noorder Poort gegeven worden, begeleid.
Ardan Timmer is altijd al nieuwsgierig geweest naar hoe haar werk tot stand komt. Dit interview gaf hem de gelegenheid om met de vrouw achter deze imposante zwart-witte kunstwerken te praten. Hij zoekt haar op in haar huis in Utrecht en voert in haar atelier een boeiend gesprek met haar over haar kalligrafie.
Anneke: Mijn weg in het kalligraferen begon toen ik twintig jaar was met het beoefenen van diverse westerse stijlen. Ook maakte ik deel uit van een groep die filosofische teksten van Plato en Ficino kalligrafeerde. De laatste twintig jaar kalligrafeer ik in de Japanse en Chinese stijl. De lessen en inspiratie ontving ik van een Japanse lerares en een Chinese meester. In dezelfde tijd ben ik begonnen zen te beoefenen.
Ik kalligrafeer met de kwast verschillende stijlen, van stempelschrift, clerical schrift en Kanji, tot semi-cursief en cursief, in heel klein schrift, zoals bijvoorbeeld de hartsoetra en andere boeddhistische teksten, tot heel groot werk in expressieve stijl [1]. Ik hou erg van het grote werk maken met maar één karakter, maar ook van het soetra-schrijven.
Ardan: Op je website wordt heel mooi beschreven hoe je werkt. Toen ik die teksten las, viel me de connectie op met zen en dan specifiek het oefenen met een koan. Kun je zeggen dat het moment waarop je de kwast op het papier zet, heel erg lijkt op het moment dat je in de sanzenruimte zit en een antwoord geeft op je koan?
Anneke: Ja zeker, die connectie is er heel duidelijk. Het is eenworden met de kwast. En dan de kwast vergeten. Want zodra je gaat denken: ik moet iets maken, ik moet iets neerzetten, dan is het weg. Het moment dat de kwast het papier raakt: dat is het. En op het moment dat je denkt: “Dat is het,” dan is dat het dus niet. Kalligrafie is voor mij niet alleen het eenworden met het werk, met het maken, maar ook dat weer vergeten. Net als zenbeoefening en als zitten met een koan. Dat je voorbijgaat aan het ‘maken’, en steeds opnieuw vanuit het nulpunt, de stilte kan beginnen.
Ardan: Heb je een soort ritueel voordat je aan het werk gaat?
Ik bereid me zo voor dat ik vanuit stilte kan creëren. Ik kijk eerst in alle rust naar het witte rijstpapier. Ik zit een aantal momenten stil, en doe Qigong oefeningen. Ik richt me bewust op mijn ademhaling en vanuit de stilte begin ik.
Kalligraferen is voor mij een dagelijkse bezigheid. Ik hou ervan om soetra’s of gedichten te kalligraferen, daar word ik ook rustig van en dat doe ik ook altijd voordat ik een groter werk ga kalligraferen.
Ardan: Zie jij kalligrafie als expressie? Als iets dat je tot uitdrukking brengt?
Anneke: De expressie zit in de kracht die voortkomt uit chi, de energie die vrijkomt uit stilte, vertrouwend op de kennis en vaardigheid die ik inmiddels heb opgebouwd. Ik wil emotie en schoonheid tot uitdrukking brengen.
Het gaat erom dat ik vanuit het niets kan creëren. Vanuit niet-denken. Ik geef uitdrukking aan de stilte die in mij is. Dan komt ook de chi naar buiten. Voor mij is dat de maatstaf: laat mijn werk schoonheid en emotie zien? Is de chi voelbaar in het werk?… of niet? Net als in zen weet ik dat je je eigenlijk niet kunt voorbereiden, dat er niets is dat je tot stand brengt.
Kalligrafie is een proces. Het is geen doel op zich. En ik stap steeds weer opnieuw in dat proces. De chi komt vrij zodra ik kan ‘verdwijnen in wat ik doe’, de expressie ontstaat. Op het moment dat ik de kalligrafie maak is het al weg. Het is het ultieme loslaten, geen verwachtingen hebben over dat wat ik gemaakt heb.
Wanneer ik de kwast op het papier zet, dat is het moment waarin ik mezelf helemaal geef, en helemaal verdwenen ben in die ene penseelstreek. En ik realiseer me dan: uiteindelijk is er geen kwast, geen papier, geen inkt. En ook geen Anneke……
Anneke’s werk hangt momenteel op de Noorder Poort. Ook kunt je haar werk bekijken op www.annekeroozendaal.nl.
[1] Lees een uitleg van deze verschillende vormen van schrift
In de loop van vijfentwintig jaar zijn er heel wat bewoners naar de Noorder Poort gekomen en ook weer weggegaan. Ardan stelde aan zes van hen dezelfde vragen. Lees hoe hun verblijf op de Noorder Poort hun leven heeft beïnvloed, wat hun leukste en moeilijkste momenten waren, en waarom ze de Noorder Poort uiteindelijk weer hebben verlaten.
Vier van hen waren geordineerd tot zenmonnik ofwel unsui, en gebruikten toen ze op de Noorder Poort woonden hun Japanse unsui-naam. De foto’s op deze pagina zijn allemaal recent.
Daniël Pollack, unsui-naam Kishin Homon, bewoner van 1996 tot 2002
Ik denk dat als je zo’n tijd zen hebt beoefend, het in je botten gaat zitten. Ik mediteer helemaal niet meer op een formele manier, maar als ik met de honden in het bos ga wandelen, dan kan het gebeuren dat ik spontaan een stukje wandelmeditatie doe.
Robert Gantke, unsui-naam Hozan, bewoner van 1996 tot 2000:
Dat was zo mooi. Die stille eetzaal. Iedereen helemaal in concentratie, en plots was daar dat lachen.
Doshin Houtman gebruikt nog steeds haar unsui-naam en was bewoner van 1999 tot 2004:
‘s Morgens gingen we in de winter zonder jas buiten kinhin lopen. Brrrrr! Op een ochtend besloot ik te ontspannen en de kou helemaal te voelen. Ah, een wereld van verschil, en nog steeds interessant.
Cheward Roman, bewoner van 2000 tot 2003:
Zen is natuurlijk iets anders dan clown zijn. Maar voor mij is de energie hetzelfde. Het belangrijkste in zowel zen als clowning is jezelf zijn in alles. Je ware gezicht laten zien. Met al je mooie en minder mooie kanten. Ik noem dat, als ik een workshop geef: Helemaal naakt zijn.
Maria Fröhlich, bewoner van 2002 tot 2011:
Er is in mij een grote dankbaarheid, dat ik die melodie van mijn leven, die in mijn Dharma-naam Bliss of Giving resoneert, in alle ontmoetingen en activiteiten kan laten horen.
Taido Howden, bewoner van 2009 tot 2015, nog steeds unsui:
De leukste momenten in mijn zentraining waren de gesprekken die ik voerde met de Wapserveense boeddha Klaas. Klaas spreekt geen Engels en ik spreek geen Nederlands.
Onlangs is bij uitgeverij Lannoo het boekje Wat mindfulness niet is verschenen van Edel Maex (tekst) en Ardan Timmer (illustraties). In 24 korte stukjes en bijbehorende cartoons wordt uitgelegd wat mindfulness allemaal niet is, gevolgd door één stukje over wat het wel is. ZenLeven mocht één stukje met illustratie overnemen.
‘Als ik verdrietig ben of zorgen heb, is het zo moeilijk om in het hier en nu te blijven’. Dit is wellicht het hardnekkigste misverstand over mindfulness. Het belangrijke woord in de zin ‘hier en nu leven’ is ‘leven’. ‘Leven’ is het werkwoord, ‘hier en nu’ is het bijwoord. Het ‘hier en nu’ is de enige plek waar je met de beste wil van de wereld niet uit raakt. De belangrijke vraag is niet of je hier en nu bent, maar hoe.
Er is maar één ogenblik en één plek waar je verdriet kunt hebben of je zorgen kunt maken en dat is hier en nu. De vraag is: hoe ga je met zorgen, met verdriet om? In mindfulness is dat niet door te vluchten in een mythisch ‘hier en nu’, maar door aanwezig te blijven, met een milde open aandacht.
De woorden ‘hier en nu’ voegen eigenlijk heel weinig informatie toe. Ze fungeren eerder als een uitroepteken. Ze verwijzen naar de onmiddellijkheid van de ervaring. Nu!
Meer weten? Ga naar de boekwinkel of kijk op
www.lannoo.be/nl/wat-mindfulness-niet
De dharma volgen betekent voor mij me totaal overgeven aan het feit dat alles vergankelijk is. Dat alles veranderlijk is. Het betekent voor mij daarom ook de hoop opgeven ooit een antwoord te vinden op welke vraag dan ook.
De dharma is voor mij een reis beginnen zonder de hoop vaste grond onder mijn voeten te krijgen.
Ik ben nu die reis begonnen. Letterlijk en figuurlijk. Ik loop de camino (Santiago de Compostella) in Spanje. En mensen vragen me soms ‘waarom’. Want velen die de camino lopen doen dat om een bepaalde reden. Omdat ze een kind hebben verloren, of een partner, of een baan. Omdat ze ergens vast zijn gelopen. Ik loop de camino omdat ik op een punt was aangekomen dat ik niet verder kon. Het was op.
Ik heb mijn hele leven bewust en onbewust geweten dat ik een jongen ben, een man ben, maar op een of andere manier in het verkeerde lichaam terecht ben gekomen. Als meisje dacht ik dat het mijn eigen schuld was. Later, veel later, besefte ik dat het gewoon pech was.
En ik heb me erbij neergelegd.
Zeker de laatste jaren dacht ik dat ik het aankon. Ik dacht dat ik er wel mee kon leven. Had mezelf een stoere rol toebedeeld in het leven. Het was oké zo. En zeker toen ik zen ging beoefenen was het geen probleem. Mijn ware zelf gaat immers volkomen voorbij mannelijk of vrouwelijk. Volkomen voorbij welke eigenschap dan ook. Mannelijk of vrouwelijk zijn is alleen maar relevant in de wereld van de dualiteit.
Dus heb ik me verzoend met het feit dat vrij zijn niets van doen heeft met mijn geslacht, of met welk uiterlijk kenmerk dan ook.
En toch, ineens, was het op. En kon ik niet verder.
Alle zen-wijsheden ten spijt.
Tijdens het lopen nu ervaar ik veel momenten dat het me niet uitmaakt een man in een vrouwenlichaam te zijn. Het doet er niet toe. Ik voel me gewoon een man, en het is prima. Ik schaam me daar niet meer voor. En dat voelt al als heel bevrijdend.
En in absolute zin ervaar ik al helemaal dat het niets uitmaakt. Dat natuurlijk mijn ware zelf totaal voorbij gaat aan mannelijk of vrouwelijk zijn. Of aan welke eigenschap dan ook.
Maar ja, ik leef niet doorlopend in de absolute werkelijkheid. Het grootste deel van mijn dagelijkse leven breng ik door in de relatieve alledaagse werkelijkheid. Zo ook tijdens deze pelgrimstocht. Je ontmoet mensen, en het eerste wat gebeurt, is dat bepaald wordt of je mannelijk of vrouwelijk bent. En van welk ras. Alle onderscheiden tussen mensen worden in die relatieve werkelijkheid de godganse dag benadrukt. Waar je ook bent. Zwart of wit, homo of hetero, man of vrouw, rijk of arm.
En in die wereld voel ik me behoorlijk ongelukkig als men mij maar steeds met ‘mevrouw’ blijft aanspreken terwijl dat voor mij toch overduidelijk ‘meneer’ moet zijn.
Dus, om een lang verhaal kort te maken.
Ja, ik ben ongelukkig in het lichaam dat ik heb. En ja, ik overweeg serieus om een transitie in te gaan. Hoe ingrijpend dat ook is voor mijn hele leven. En voor alle mensen die dicht bij mij staan.
En nee, ik weet niet of deze pelgrimstocht me daar een antwoord op gaat geven.
Ik loop deze tocht zonder de hoop vaste grond onder mijn voeten te krijgen. Ik loop ‘m met mededogen naar mezelf, naar alles om me heen.
Ik loop vanuit openheid en vertrouwen. Zonder iets te willen begrijpen en zonder iets te willen concretiseren. Zonder mezelf vast te pinnen. Er zal zich vanzelf wel een nieuwe weg openen waarop ik verder kan.
Marja Shinyo Timmer heeft inmiddels de voettocht voltooid en heeft besloten om verder door het leven te gaan als Ardan Shinyo Timmer: geen zij meer maar een hij.