De redactie – Suigen roshi, Threes, Sandra en Auke
Ardan Timmer was jaren lang intensief betrokken bij de Noorder Poort. Eerst als unsui en later als kok. Voor het Tijdschrift ZenLeven was hij beeldredacteur. Zijn onverwachte overlijden op 9 augustus 2024 heeft veel mensen diep geraakt.
Terwijl ik zat te kijken naar het NOS journaal, was daar plotseling het bericht dat Thich Nhat Hanh was overleden. 22 januari. Ach… Het bracht hem weer zo dichtbij.
Toen we twee dagen later online bijeenkwamen met onze meditatiegroep, werd er stilgestaan bij zijn overlijden. Ik heb daar toen iets van mijn persoonlijke ervaring met Thich Nhat Hanh kunnen delen. Na afloop werd me gevraagd een en ander op papier te zetten voor ZenLeven. Hier is het.
Het is al heel lang geleden dat ik zijn boeken begon te lezen, aanvankelijk vooral gemakkelijk aansprekende boeken, over mindfulness, omgaan met boosheid, met angst, met woede. Als troostrijk, wijs en mild heb ik ze ervaren. Maar het moment dat de persoon Thich Nhat Hanh zelf echt tot me doordrong kwam pas vele jaren later. Ik kan me dat als de dag van gisteren herinneren.
Het moet in 2008 zijn geweest: een documentaire op t.v. over het bezoek van Thich Nhat Hanh aan Vietnam. Toen hij daar voor het eerst na zijn verbanning weer naar toe kon. Het kwam direct bij mij binnen: hoe hij keek, sprak, liep, boog, een wierookstokje aanstak… “Dit is het, hier gaat het dus om!” schoot door me heen, tranen sprongen in mijn ogen. Ademloos en ontroerd heb ik gekeken en direct daarna de DVD besteld. En ik wilde naar hem toe. Ik móest naar hem toe…
Dat wilde ik echter niet doen zonder eerst Jiun roshi erin te kennen. Ik wilde het ook echt graag aan haar vertellen. En ik bleek mijn geraaktheid met haar te kunnen delen, voelde me volkomen begrepen. “Hij is een fantastische leraar,” zei ze, maar ik moest er wel rekening mee houden dat het heel anders zou zijn dan ‘bij ons”. Dat het heel massaal zou zijn. En dat bleek maar al te waar.
Ervoor naar Frankrijk hoefde ik niet: Thich Nath Hanh kwam toen nog jaarlijks naar Nederland voor een retraite. In mei 2009 was er een op Papendal. Op de eerste dag arriveerde ik er ‘s ochtends nog vóór de officiële inschrijving met mijn tentje. ‘Mooi op tijd,’ dacht ik, ’om een goed plekje te zoeken’. Helemaal misgerekend. Het stond er al helemaal vol met campers en caravans en achter het hotel wemelde het van de tenten en tentjes in alle soorten en maten, heel dicht op elkaar. Massaal… ik was gewaarschuwd, maar zó had ik het me toch niet voorgesteld. Het aantal deelnemers ben ik vergeten, het waren er honderden. We aten in diverse shifts en de dagelijkse meditatie vond plaats in een enorme sporthal, ieder op zijn zelf meegebrachte kussentje of bankje. Echt veel werd er trouwens niet ‘gezeten’, zeker niet in vergelijking met een retraite op de Noorder Poort.
Het programma bleek gevarieerd: naast de meditaties waren er onder meer lezingen en voordrachten, en diverse ontspanningsoefeningen. En belangrijk: dagelijkse uitwisseling in een vaste kleine groep. Verder: loop- of wandelmeditatie buiten.
Vooral aan dat laatste denk ik nog vaak terug. Het was een tamelijk informeel gebeuren: gewoon een grote stoet mensen die zich zwijgend aandachtig voortbewoog: Thay (zoals zijn leerlingen hem plegen te noemen) voorop, vaak met een kind aan de hand en omringd door meerdere getrouwen. Ik zorgde ervoor ook altijd een beetje in de voorste gelederen te lopen. Het was… gewoon lopen. Maar gaandeweg was het net of alles in en om me heen verzachtte. Als vanzelf raakte ik geleidelijk aan verbonden met de aarde, het gras, de mensen, de bomen… alles leefde. Soms stopten we en dan ging Thay (met enige schroom ben ik hem voor mezelf zo gaan noemen) onder een boom zitten en vroeg ons dichterbij te komen, waarna we liedjes gingen zingen. Eenvoudige liedjes die je gemakkelijk bijbleven. En na een poosje gingen we dan weer verder.
Op een ochtend werd er na de meditatie een tekst voorgelezen die ik als volkomen ongepast heb ervaren. Ik raakte er zo door van mijn stuk dat ik buitengewoon kwaad werd. Zó woedend was ik, dat ik niet meer kon of wilde ontbijten en … maar ben gaan lopen. In de voetstappen van Thay. Het werkte , het werkte wonderwel: gaandeweg verzachtte het, verzachtte ík, en kwamen de tranen. Ik zat niet meer vast: woede begon plaats te maken voor verdriet. En tenslotte begréép ik ook mijn geraaktheid, en vond ik die eigenlijk heel acceptabel, er zat ook liefde in.
Héél veel later, nu een paar jaar geleden, gebeurde er iets onverwachts. Ik was inmiddels met een thuistraject begonnen, wat met ups en downs gepaard ging. Er was een periode dat ik me somber voelde, het leven zwaar vond en me er al vechtend en worstelend doorheen probeerde te slaan. Wat niet hielp. Mediteren ook niet. Toen kreeg ik het advies te gaan lopen. Het leek zo’n beetje het laatste wat ik nog kon doen.
Daar ga ik dan: in een bosje vlakbij, op het fietspaadje langs een zandpad. Ik zet mijn voeten neer en zoek het ritme zoals ik me dat herinner, rustig ademend, stap voor stap voor stap… Dan, compleet onverwacht, loopt Thay ineens achter me, linksachter. Duidelijk voel ik zijn aanwezigheid, begripvol, steunend, troostrijk…En gaandeweg, linkervoet…, rechtervoet… komt mijn omgeving tot leven. Ik kijk omhoog naar de oude kale beuken en eiken, zie de kracht, er is al leven bespeurbaar, er is hoop. Ook in mij begint het voorzichtig weer een beetje te leven. Ik doe weer mee, ik ben zó dankbaar.
Thay zo dichtbij…
Nu hij overleden is, gebeurt er weer iets wonderlijks. En niet alleen bij mij. Hij lijkt helemaal niet ‘vertrokken’, hij is juist meer dan ooit aanwezig. Niet alleen voor mij: veel mensen blijken dat zo te ervaren, hoor ik nog steeds.
En dan lees ik deze uitspraak:
“Ook al hebben we elkaar nooit persoonlijk ontmoet, als je inademt en vrede ervaart terwijl je inademt, dan ben ik bij je.”
Op 8 april is Hans Reddingius overleden. Hij is 91 jaar geworden. Twaalf keer heeft hij voor ZenLeven een haiku-rubriek geschreven. De Japanse dichtkunst was één van zijn liefdes, maar niet de enige: hij speelde blokfluit, zong in een koor en illustreerde zijn eigen gedichten. Hij had niet alleen interesse in zen en boeddhisme, maar was ook actief lid van het Humanistisch Verbond.
Tussen 1995 en 2015 nam Hans op de Noorder Poort deel aan meer dan dertig programma’s: zen-weekends, go-sesshins, werkweken en een enkele dai-sesshin. In 2018 heb ik hem een jaar begeleid in het ZenLeven Thuistraject en hem mogen ondersteunen in zijn zen-beoefening in het dagelijks leven.
In een van de tekstjes die hij in het kader van dat jaar schreef, verwoordde hij mooi waarom hij zen wilde oefenen:
Mijn ideaal is dat wij mensen vredig en als het even kan vriendelijk en, ja, het liefst liefdevol met elkaar omgaan. Dat gaat niet vanzelf en het vereist, als elke andere activiteit, aandacht.
Die aandacht ontwikkelde hij door te mediteren. Dat hielp hem ook bij het maken van zijn geliefde haiku’s, want het beginpunt van zo’n haiku is vaak een met volle aandacht beleefd moment.
Ik heb een paar hele mooie herinneringen aan hem. In 2011 deed hij mee met een weekend clowning, begeleid door Cheward Roman. Van Cheward leerden wij dat een clown nooit bang is om voor gek te staan, want voor gek staan is een essentie van clown zijn. Van Hans zag ik toen een kant die ik nog niet kende: speels, spontaan en volledig bereid om kwetsbaar te zijn.
En in 2014 kwam hij verliefd als een tiener naar een zen-weekend: ‘Ik heb Akke meegenomen, we zijn elkaar ons leven aan het laten zien.’ Het geluk dat van hen beiden afstraalde, was heel mooi en ontroerend.
In het najaar van 2021 verscheen Terugblik, zijn laatste haiku-rubriek. Daarin schreef hij:
Veel is vluchtig, net als wijzelf slechts tijdelijke stroompjes zijn in een steeds veranderende werkelijkheid.
Aan het tijdelijke stroompje Hans is nu een einde gekomen. Passend is hier een haiku die Hans ook al eens gebruikt heeft, van de Japanse dichter Issa in vertaling van Henri Kerlen:
De wereld van dauw
is een wereld van dauw
maar toch, maar toch
We weten dat alles vluchtig is en dat we sterfelijk zijn, maar het verdriet van naasten is er niet minder om.
Helaas moeten we ook zijn haikurubriek missen. Als redactie zijn we Hans dankbaar voor zijn mooie bijdragen aan het tijdschrift.
Op 28 februari 2021 is Iretsu, in 1935 geboren als Marion Steinbrunn, gestorven in het ziekenhuis in Wilhelmshaven. Door de Covid-19 omstandigheden was ze helemaal alleen.
Zij laat een dochter, zoon en kleinzoon achter.
Vlak nadat de Noorder Poort in 1996 geopend was, kwam Marion om sesshins te doen. In maart 1998 nam zij de Bodhisattva geloften en kreeg zij de naam Universal Courage. Op 29 augustus 1999 werd zij door Jiun roshi tot unsui geordineerd, samen met Anshin Tenjo en Shinyo. Ze kreeg daarbij de naam Iretsu, Great Achievement.
Iretsu heeft vele jaren op de Noorder Poort getraind en was iemand bij wie je altijd kon aankloppen. Ze was warm, goedlachs en heel spontaan.
Zo zullen we haar in dankbaarheid herinneren.
Iretsu in 2003
De bewoners in 2002: Modana, Kishin, Shinyo, Iretsu, Jiun roshi, Doshin, Pavana, Nitiman, Anshin
Alvaro Tozan Cardona Hine was een zenleraar in onze sangha. Hij woonde in New-Mexico, waar hij, op 28 augustus 2016, op 89 jarige leeftijd overleed.
Velen kennen hem nog vanwege de inspirerende poëzie-workshops die hij een tijd lang jaarlijks op de Noorder Poort gaf. Naast zenleraar was hij beeldend kunstenaar en dichter. Voor hem was zowel kunst als boeddhisme een manier van leven. In zijn lessen gingen die naadloos in elkaar over.
Monique Leferink op Reinink schreef een in memoriam voor hem in de vorm van een gedicht.
In memoriam Alvaro Cardona Hine
Monique Leferink op Reinink
Winter. De dood maakt schoon zei je,
eerst raakt het vel alsmaar losser,
dan laat je los.
De ketting met de amberen hanger op je beige trui,
je handen gevouwen, stil
als de keien in het water waarover je stapte,
terwijl het licht uit je hand at.
Je geest ademt nog, geduldig als glas
dat zich vormt naar de mond van de maker.
Je zei wat zijn wij anders
dan de geest die een schaduw op een tegel ziet
en je schilderde Droomstad IV.
Er is een ster naar je vernoemd, je zou erom lachen
ving het universum in een glas tequila,
rookte verder, ceci n’est pas une pipe,
tekende een meisje met een dode duif in haar handen
op de trappen van Toledo, Boeddha voor beginners,
de klank van je stok op de stenen,
je botten, je benen, de pijn.
Je trok de zon uit het waaiende gras, de dood werd theater,
er vielen rozen naar beneden en je las de Diamant Soetra
toen je je vriend begroef.
‘Subhuti, hoeveel mensen denken dat het individu echt bestaat?’
Er ligt een dik pak sneeuw op de veranda, Droomstad V.
Op 6 oktober is Nettie Groeneveld, na een ziekbed, op 65-jarige leeftijd overleden. Nettie kwam regelmatig op de Noorder Poort voor sesshins en was een tijdlang meditatieleider van een groep in Drachten. Ook was zij van 2013 tot begin 2018 secretaris van het bestuur van de Vriendenstichting SVNP. Haar uitvaart werd op 12 oktober gehouden in de Doopsgezinde-Remonstrantse kerk in Dokkum. Tenjo Osho hield er de volgende toespraak:
Lieve Lenie, familie, vrienden en kennissen.
We zijn hier bijeen om afscheid van Nettie te nemen en om ons verdriet, en onze betrokkenheid en wijsheid met elkaar te delen. Vanaf het begin dat ik in 2007 een groep zenmeditatie in Dokkum en later in Paesens-Moddergat begon, heeft Nettie daaraan deelgenomen. Ze is gebleven tot aan de zomerstop in juni van dit jaar. Het is stil in de groep nu we het pompje waarmee ze sondevoeding kreeg niet meer horen en leeg nu we haar mat niet meer hoeven neer te leggen.
In een van de gesprekken die ik met haar heb gevoerd zei ze dat ze graag wilde vertellen en met haar leven wilde laten zien wat meditatie met haar gedaan had. Het heeft haar veel gebracht. In haar leven heeft ze vaak deelgenomen aan groei-groepen, maar zen en het boeddhisme hebben haar echt geraakt. Het is haar thuis geworden. Vandaar dat ik hier vandaag sta. Ik vind het fijn en bijzonder dat ik vanuit het zenboeddhisme een bijdrage aan deze dienst mag leveren. Het is denk ik een uitdrukking van hoe Nettie en Lenie elkaar de vrijheid gaven om ieder hun eigen weg te bewandelen en dat toch ook weer samen konden brengen. Vooral in de laatste fase van Netties ziekte vond ik het mooi om te zien hoe jullie beide vanuit jullie eigen traditie gekomen zijn tot de aanvaarding van haar naderende dood.
Lenie zei over de dood, dat we niet weten hoe het is om dood te gaan, dus waarom zouden we er bang voor zijn. Niet bang zijn voor dat wat komen gaat, omdat we niet weten hoe het zal zijn. Het leven en de omstandigheden nemen zoals ze zijn. In het laatste gesprek dat ik met Nettie had zei ze met een overtuiging die aan zekerheid grensde: Zolang we het goede doen, komt alles goed. De tekst van Matteüs (6:25-34) die gelezen is sluit hier natuurlijk mooi bij aan[1]. Daar staat dat we ons geen zorgen hoeven maken en dat we eerst het koninkrijk en zijn gerechtigheid moeten zoeken. Wat het betekent om het koninkrijk te zoeken en zijn gerechtigheid, dat laat ik graag over aan theologen. Op dit moment kan ik met Nettie meegaan als ze zegt dat het goed komt, zolang we het goede doen. Aan het slot in haar laatste nieuwsbrief geeft ze dat als opdracht aan ons mee: 'Zorg goed voor de aarde, voor de dieren, voor elkaar en voor jezelf.' In die volgorde.
In een boeddhistische soetra, de Maitri soetra, staat:
Laat ieder wezen licht en vrolijk zijn
en groeien in geluk en harmonie.
Hoe ieder wezen ook op aarde leeft,
of het nu zwak is of sterk,
over de bodem kruipt of rechtop gaat
een klein of een reusachtig lichaam heeft,
zichtbaar of onzichtbaar is,
dicht in de buurt of onbereikbaar ver,
al geboren of nog in de schoot van de toekomst:
Laat ieder wezen gelukkig zijn.
Ze wist dat als we goed voor anderen zorgen, we daarmee ook goed voor onszelf zorgen. Dat als we de natuur geweld aan doen, we ook onszelf geweld aan doen.
In de tekst van Matteüs wordt gezegd dat we moeten kijken naar de vogels in de hemel en de leliën in het veld. De natuur laat ons zien hoe we kunnen meebewegen met de constante stroom van verandering. Leven en dood gaan in elkaar over. Op het moment dat Lenie belde om te vertellen dat Nettie was overleden, kwam ik net uit de film 'Wad' van Ruben Smit. De film laat mooi het wisselen van de seizoenen zien, het komen en gaan van de getijden, eten en gegeten worden en hoe de planten en de dieren daarmee omgaan. Veranderlijkheid is verdrietig en mooi tegelijk. Het betekent afscheid nemen en nieuwe momenten ervaren. We komen in de problemen als we ons verzetten tegen de dingen die we niet prettig vinden en als we het anders willen hebben dan dat het nu is.
De overgave aan prettige en moeilijke momenten hebben we zo mooi kunnen lezen in de brieven die Nettie schreef: 'Het gaat achteruit met mij en de laatste fase van dit proces zet zich in. Ik weet nog niet hoe ik hiermee om moet gaan. Dat is geen noodkreet maar een constatering. Jullie hiervan op de hoogte brengen doet me goed. Aandacht geven aan deze nieuwe fase. Gewoon kijken, zien wat er is. Zowel het fysieke aspect, als het mentale. Aandacht.'
En: 'Hier op het dorp is het goed. We hebben aan de kant van de weg een groente- en fruitkraam gekregen. Yvonne en Bert maken daar werk van. Boer Jan heeft zorgen omdat het gras niet groeit. Hij voert de koeien bij met wintervoer. Hier zijn de weilanden nog redelijk groen. Mijn uitzicht blijft prachtig en de blauwe bussen rijden weer.' Wat een mooie waarneming!
Over het opruimen van haar huis schrijft ze: 'En als ik er weer mee bezig ben is het ook steeds weer verrassend en opluchtend dat ik niets van alles wat er in huis is mee kan nemen. Als alle persoonlijke spullen uit het huis zijn (en doorgaans vernietigd), alles weg is wat mensen om me heen nog willen hebben, is het klaar. Dan vragen we de kringloop de rest op te halen. Zo moeizaam soms was het vergaren en zo eenvoudig nu het weg te doen, zonder moeite.'
Lieve Nettie, je hebt met je leven laten zien wat zo belangrijk voor je was. Je hebt ons laten zien hoe de vogels vliegen in de lucht en de leliën staan in het veld. Je hebt ons laten zien hoe leven en sterven kan zijn. Dank je wel voor je enthousiaste vrolijkheid, je warme betrokkenheid en de wijsheid die je met ons gedeeld hebt. Het ga je goed op je verdere reis. We komen elkaar vast nog eens tegen.
